लेखक : भा. द. खेर
प्रकाशक : राजहंस प्रकाशन
पृष्ठे- ५१४, मूूल्य- ५०० रुपये
'प्रत्येक हसऱ्या चेहऱ्यामागे एक दुःख लपलेलं असतं', हे आपण कितीतरी वेळा ऐकून-वाचून गुळगुळीत झालेलं वाक्य! या वाक्याचा आज मला खरा प्रत्यय आला भा. द. खेर यांनी लिहिलेली 'चार्ली चॅप्लिन' यांची चरित्रात्मक कादंबरी वाचत असताना. 'चार्ली चॅप्लिन' नाव ऐकताच डोक्यावर हॅट, हातात काठी, ढगळी पॅन्ट, लांब कोट आणि मोठाले बूट घालून तुरुतुरु धावणारी एक आकृती डोळ्यासमोर येते. अनेक पिढ्यांना केवळ आपल्या देहबोलीतून विनोद निर्मिती करून हसवणारा हा कलाकार इतक्या वर्षांनंतर आजही जगातील सर्वश्रेष्ठ विनोदवीर म्हणूनच ओळखला जातो. मनोरंजनाचे शेकडो पर्याय समोर असूनही आजची पिढी ५ मिनिटे देखील त्याचा आनंद घेऊ शकत नाही पण एक काळ असा होता जिथे पडद्यावर येणारा चार्ली चॅप्लिन काहीही न बोलता लोकांना आपली दुःखे विसरायला लावायचा, पडद्यावर चालणारी त्याची ती विनोदांची उधळण थांबूच नये असं वाटायचं. परंतु लोकांना मनमुराद हसवणाऱ्या या अवलियाने किती प्रतिकूल परिस्थितीशी झगडून आपलं स्वतःचं स्थान निर्माण केलंय ते या कादंबरीत वाचताना वाचक अतिशय भावनिक होऊन जातो. चार्ली चॅप्लिनचा हा प्रवास अतिशय प्रेरणादायी आहे, जो आपल्याला प्रतिकूल परिस्थितीत टिकून राहण्याची ताकद देतो. एका गायनाच्या कार्यक्रमात अचानकपणे आपल्या आईचा आवाज गेल्याने वयाच्या अवघ्या ५व्या वर्षी चार्लीने रंगमंचावर प्रवेश करून तो कार्यक्रम पुढे पूर्ण केला आणि इथूनच त्याचं रंगमंचाशी नातं जोडलं गेलं ते अगदी शेवटच्या श्वासापर्यंत! भा. द. खेर यांनी चार्लीचा हाच प्रवास या कादंबरीतून आपल्यासमोर आणला आहे. भा. द. खेर यांनी इतक्या ओघवत्या आणि हृदयस्पर्शी भाषेत चार्लीचं हे चरित्र मांडलं आहे की वाचताना अनेक ठिकाणी डोळ्यांत पाणी आल्याशिवाय रहात नाही. स्वतःचे आयुष्य एक शोकांतिका असूनही जगाला केवळ आपल्या मूक अभिनयाने हसवणारा हा अभिनयसम्राट केवळ प्रेरणादायीच नाही तर अतिशय वंदनीय आहे हे पानापानावर आपल्याला जाणवत राहते. लोकांना नेहमी त्याच्या चेहऱ्यावरचे बालिशपण, निरागसता दिसली पण त्यामागचे दुःख कोणालाच दिसले नाही. चार्लीने त्याच्या आयुष्यात घडलेल्या बऱ्याच घटना, गोष्टी पडद्यावर विनोदीरूपाने सादर केल्या आणि प्रेक्षकांनी त्याला डोक्यावर घेतले पण विनोद निर्मिती करून लोकांना हसवणारे त्याच्या आयुष्यातील असे प्रसंग प्रत्यक्ष अनुभवनारा चार्ली किती महान होता याची जाणीव भा. द. खेर यांनी आपल्याला करून दिली आहे. उदाहरणार्थ, चार्लीच्या बेकरीतून पाव घेऊन पळण्याला लोकांनी हसून हसून दाद दिली पण त्या पावाच्या तुकड्यासाठी त्याने आपल्या खऱ्या आयुष्यात किती संघर्ष केलाय याची पुसटशी कल्पनाही अशा हसणाऱ्या लोकांना नाही. खेर यांची ही चार्लीची चरित्रात्मक कादंबरी वाचून जेव्हा आपण तुरुतुरु पळणाऱ्या चार्लीला डोळ्यासमोर आणतो तेव्हा एक वेगळाच चार्ली आपल्यासमोर उभा राहतो ज्याच्यासमोर आपण मनोमन नतमस्तक होऊन जातो. अविरत कष्ट करणारी आणि मधूनच वेडाचे झटके येणारी आई, त्याच्यावर जीवापाड प्रेम करणारा त्याचा सावत्र भाऊ यांच्या पाठिंब्यावरच चार्ली उभा राहिला. गरिबीतही त्यांच्या आईने दोन्ही मुलांवर योग्य संस्कार केले, त्यांना माणूस म्हणून जगायला शिकवले. प्रसिद्ध माणसे आपल्याला बरीच मिळतील पण अजरामर फारच कमी होतात, त्यांपैकीच एक "चार्ली चॅप्लिन"!
"हसरे दुःख" हे भा. द. खेर यांनी या कादंबरीला दिलेलं नावच आपल्याला खूप काही सांगून जातं. ही कहाणी आहे जगाला हसवणाऱ्या चार्ली चॅप्लिनच्या आयुष्यातील संघर्षाची. अतिशय प्रतिकूल परिस्थितीतून चार्लीच्या आयुष्याचा हा प्रवास सुरु होतो. चार्लीचे वडील चार्ल्स चॅप्लिन हे एक उत्कृष्ट नट होते तर चार्लीची आई हॅना एक उत्कृष्ट नटी, गाणं आणि नृत्य करणारी स्टेज आर्टिस्ट होती. पण चार्ल्सच्या दारूच्या व्यसनाला कंटाळून हॅनाने चार्ल्सकडून घटस्फोट घेतल्यानंतर चार्लीचा मोठाभाऊ सिडने आणि चार्ली यांचा एकटीने सांभाळ केला पण दुर्दैवानं अचानकच तिच्या गळ्याने साथ सोडली आणि चॅप्लिन कुटुंबाच्या आयुष्याला उतरती कळा लागली. त्यांना अगदी दोन वेळचं अन्न मिळणेही कठीण झालं. लंडनमधल्या 'तीन पावनेल टेरेस' या पत्त्यावर राहणाऱ्या या कुटुंबाचं जगणं दिवसेंदिवस खूपच हलाखीचं होत गेलं. गरिबी, उपासमार आणि तुटपुंज्या मिळकतीसाठी पडणारे प्रचंड कष्ट यामुळे हे कुटुंब अक्षरशः गांजून गेलं होतं. दोन वेळच्या खाण्यासाठीही पैसे मिळत नसल्याने चॅप्लिन कुटुंबाला काही काळ वर्कहाऊसमध्ये राहावं लागलं त्यात गरीब मुलांचे होणारे हाल पाहून आधीच हळवा आणि प्रत्येक गोष्ट मनाला लावून घेणारा चार्ली अधिकच दुःखी बनला. हे दुःख त्याने ना कधी कोणाला सांगितलं ना कधी त्याचं प्रदर्शन केलं. मुलांची काळजी, वर्कहाऊस मध्ये होणारा त्रास, सततचा मानसिक ताण यामुळे हॅनाला वेडाचा झटका आला ज्यामुळे सिडने आणि चार्लीचं आयुष्य आणखीनच वेदनामय झालं. याकाळात काहीकाळ आपल्या वडिलांकडे सावत्र आईसोबत राहणारा चार्ली तिथे होणाऱ्या त्रासाने जास्तच संवेदनशील बनला. कधी सावत्र आईचा जुलूम, कधी वर्कहाऊस मधील जगणे तर कधी अन्नासाठी धडपड अशा प्रसंगात प्रचंड मोठे दुःख सहन करत चार्ली घडत गेला. या संघर्षमय आयुष्याच्या प्रत्येक पावलावर आई हॅना चॅप्लिनने त्याला कायम ईश्वरावर विश्वास ठेवायला शिकवले. प्रत्येक कठीण प्रसंगात सिडने त्याच्या पाठीशी उभा राहिला. एकेकाळच्या वैभवातून अचानक गरिबीत ढकललं गेलेल्या या छोट्याशा कुटुंबाची कठीण परिस्थितीत टिकून राहण्याची इच्छा वाचकाला थक्क करते. चार्ली लहान असताना लोकांचे कपडे शिवून कुटुंब सांभाळणारी हॅना आणि पेपर विकून, बोटीवर कामे करून कुटुंबाला हातभार लावणारा चार्लीचा मोठा सावत्र भाऊ सिडने या दोन व्यक्तींमुळेच खरं तर चार्ली घडला असं म्हटलं तरी चालेल. चार्लीच्या या कठीण दिवसातल्या प्रसंगांचा त्याच्या कलेवर, सिनेमांवर आणि एकूणच त्याच्या व्यक्तिमत्त्वावर खोल प्रभाव कायमच राहिला. फ्रेड कार्नोच्या नाटक कंपनीतून त्याने आपल्या अभिनयाची सुरुवात केली. मग पुढे तो अमेरिकेत गेला. तिथे 'किस्टोन कंपनीत' कॉमेडी सिनेमे केले. तिथेच तो दिग्दर्शन शिकला. 'कीडस् ऑटो रेसेस ऑफ व्हेनिस' या सिनेमात त्याला 'ट्रॅम्प' या त्याच्या अजरामर भूमिकेचा शोधही लागला. नाकाखाली छोटीशी मिशी असणारा, डोक्यावर काळी हॅट घालणारा, ढगळी पॅन्ट कमरेला करकचून बांधणारा आणि दोन्ही टाचा एकमेकांना टेकवून हातातली काठी फिरवत चालणाऱ्या या मिश्किल ट्रॅम्पने नंतर जगभर धुमाकूळ उडवून दिला. चार्लीनं आपल्या केलेने अमेरिकेसह संपूर्ण जगाला वेडं केलं. कधीकाळी अन्नानदशा असलेलं चॅप्लिन कुटुंब प्रसिद्धी आणि श्रीमंतीच्या परमोच्च शिखरावर आलं पण त्याचा चार्लीला कधी अभिमान किंवा गर्व नव्हता. चित्रपट सृष्टीत यशाची कारकीर्द गाजवणारा चार्ली संसारात मात्र दुःखीच राहिला, त्याची चार लग्नं झाली पण पहिली ३ अल्पावधीतच मोडली. चौथं लग्न ऊना ओनिल हिच्या सोबत झालं ते त्याला शेवट पर्यंत साथ देणारं ठरलं. दुसऱ्या महायुध्याचा काळात चार्लीला अमेरिकेत बराच त्रास झाला. हिटलरच्या विरोधात कणखरपणे उभं राहून चार्लीने 'द डिक्टेटर' हा सिनेमा काढला! या सिनेमातून चार्लीने जगभरातल्या हुकूमशाहीवर टीका केली. चार्ली स्वतःच्या सिनेमाचे संगीत स्वतःच द्यायचा. त्याला संगीतातील मोठी जाण होती. चित्रपटाची कथा, पटकथा, दिग्दर्शन, अभिनय, निर्मिती, संपादन अशी सगळी कामे तो स्वतःच करायचा. त्याला परिपूर्णतेचा ध्यास होता. एखादा चित्रपट त्याच्या मनाप्रमाणे तयार होण्यासाठी तो खूप कष्ट करायचा. कोर्ट कचेऱ्यांमुळे आणि अफवांमुळे त्याचे मीडियामधले आयुष्य नेहमी वादळीच राहिले. अमेरिकन सरकारने त्याला कम्युनिस्ट ठरवून त्याच्यावर निर्बंध लादायचा सारखा प्रयत्न केला. त्याच्यावर काहीकाळ अमेरिकेत प्रवेशाला बंदी घालण्यात आली. ज्या अमेरिकेने त्याला भरभराट दिली तिनेच मानसिक त्रास दिला. आयुष्याच्या शेवटी अमेरिका सोडून चार्ली स्वित्झर्लंडमध्ये राहायला गेला. स्वित्झर्लंडमधेच त्याने वयाच्या ८८ व्या वर्षी या जगाचा निरोप घेतला.
परिस्थितीशी दोन हात करून स्वतःला सिद्ध करणाऱ्या, आपल्या हसर्‍या मुखवट्यातून जीवनाच्या वेदनेचा सूक्ष्म वेध घेणार्‍या मनस्वी कलावंताच्या आयुष्याची प्रत्येकाने वाचलीच पाहिजे अशी प्रेरणादायी कहाणी "हसरे दुःख"!
संदीप प्रकाश जाधव
