"नॉट विदाऊट माय डॉटर"

 

लेखक : बेट्टी महमूदी || विल्यम हॉफर

प्रकाशक : मेहता पब्लिशिंग हाऊस

मराठी अनुवाद : सौ. लीना सोहोनी

आईचं आपल्या मुलांसोबतचं नातं शब्दांपलिकडचं! कवितांमधून वर्णन केलेली आई ही नेहमीच तिची एक प्रेमळ, शांत प्रतिमा आपल्यासमोर घेऊन येते. परंतु खऱ्या आयुष्यात आपल्या मुलांसाठी प्रसंगी अतिशय कठोर होऊन धाडसीपणे निर्णय घेण्याची ताकदसुद्धा तिच्यामध्ये असते याची पुष्कळ उदाहरणे मिळतील. माणूसच नाही तर अगदी प्राणी-पक्षीही याला अपवाद नाहीत! अशा काही उदाहरणांचा विचार करायचा म्हटलं तर सर्वात प्रथम डोक्यात विचार येतो तो स्वराज्यातील "हिरकणीचा"! आपल्या तान्ह्या मुलासाठी ४५०० फूट उंच रायगडचा कडा भर अंधारात उतरून जाणाऱ्या हिरकणीकडे नेहमीच एक धाडसी मातृत्वाचं उदाहरण म्हणून पाहिलं जातं. प्रत्यक्ष शिवरायांनासुद्धा दखल घ्यावी लागणारी ती घटना! आज ३५० वर्षांनंतरसुद्धा ती कथा ऐकताना अंगावर शहारे येतात यावरूनच कल्पना करता येईल की आपल्या मुलासाठी "हिरकणीने" केलेलं धाडस किती अचाट होतं. "नॉट विदाऊट माय डॉटर" ही सत्यकथा आहे अशाच एका आधुनिक "हिरकणीची". बेट्टी महमूदी या अमेरिकन स्त्रीने आपल्या मुलीसाठी केलेल्या एका अफाट धाडसाची ही सत्यकथा! अमेरिकेत राहणार्‍या बेट्टी महमूदीला तिचा नवरा "मूडी" काही कारणाने इराणला घेऊन जातो व तिला तिच्या मुलीसोबत तिथेच डांबून ठेवण्याचा प्रयत्न करतो. बेट्टीसोबतच आपल्या चार वर्षांच्या मुलीवरही तो अनन्वित अत्याचार करतो. यातून सुटका होणे जवळजवळ अशक्य आहे याची जाणीव बेट्टीला झाल्यानंतर आपल्या व मुलीच्या सुटकेसाठी अत्यंत कठीण मार्ग अवलंबण्याचं धाडस ती करते. तिच्या या सुटकेच्या संघर्षाची आणि क्षणाक्षणाला वाचकाच्या हृदयाचा ठोका चुकवणारी ही सत्यकथा! बेट्टी महमूदी यांनी स्वतःच त्यांचा अनुभव सांगितल्यामुळे वाचत असताना त्यांच्यावर आणि त्यांच्या मुलीवर ओढवलेल्या जीवघेण्या घटनेची दाहकता जाणवत राहते. आजही जिथे अमेरिका आणि इराण यांच्यामधून विस्तवही जात नाही तिथे ३० वर्षांपूर्वी काय परिस्थिती असेल याचा फक्त अंदाजच केलेला बरा. अशा वातावरणात फक्त आपल्या नवऱ्यावरील विश्वासाखातर, आपल्या ४ वर्षांच्या मुलीसोबत तेहरानमधे पाऊल ठेवणारी बेट्टी जेव्हा आपला अनुभव पुस्तकातून आपल्याला सांगायला चालू करते तेव्हा वाचक अक्षरशः त्या प्रवासासोबत चिकटून राहतो. तिच्यावर ओढवणाऱ्या सर्व प्रसंगांसोबत वाचक इतका एकरुप होतो की तिच्या थरारक सुटकेनंतर नकळत वाचकाच्या डोळ्यात आनंदाश्रू येतात. बेट्टीचा अमेरिका ते तेहरान आणि परत अमेरिका हा प्रवास आपल्याला खूप काही शिकवून जातो. बेट्टी महमुदी यांनी लिहिलेलं "नॉट विदाऊट माय डॉटर" हे पुस्तक म्हणजे इराणसारख्या काही धर्मांध मुस्लिम देशात व्यक्तिस्वातंत्र्य या मूलभूत हक्कासाठी स्त्रियांना आजही द्याव्या लागणार्‍या कठोर लढ्याची एक प्रातिनिधिक कहाणी आहे असं म्हटलं तरी ते चुकीचं ठरू नये. तब्बल १८ महिने इराणमधे नवऱ्याच्या नजरकैदेत राहिलेल्या काळात स्त्रियांसाठी जाचक असणाऱ्या मुस्लिम रूढी-परंपरा जपताना बेट्टीची होणारी तारेवरची कसरत, तेथील वातावरणात आपल्या मुलीच्या सुरक्षेसाठी - स्वातंत्र्यासाठीची तिची तळमळ - धडपड, मधेच काही काळासाठी आपल्या मुलीपासून झालेली ताटातूट आणि तेव्हा एक आई म्हणून होणारी तिची मानसिक अवस्था, तिला स्वातंत्र्याची कळालेली किंमत आणि स्वदेशी परतण्याची तीव्र इच्छा, सुटकेसाठी तिने केलेले काही अयशस्वी प्रयत्न, शेवटी नाईलाजास्तव जीवावर उदार होऊन आपल्या ४ वर्षांच्या मुलीसोबत इराणमधून बेकायदेशीररित्या पळून जाण्याचा घेतलेला धाडसी निर्णय आणि त्याच्या पूर्णत्वाचा थरारक प्रवास बेट्टी यांनी त्यांच्या या ३०४ पानी पुस्तकातून,  "नॉट विदाऊट माय डॉटर" मधून लोकांपुढे आणला आहे.

अमेरिकेत राहणारे एक सुखी आणि उच्चशिक्षित कुटुंब! डॉ. सय्यद बोझोर्ग महमुदी उर्फ मूडी, बेट्टी महमूदी आणि मुलगी माहतोब. अमेरिकेत अगदी सुखात चालू असणाऱ्या त्यांच्या संसाराला घरघर लागते ती मूडीच्या डोक्यात इराणला जाऊन आपल्या कुटुंबाला भेट देऊन येण्याच्या विचाराने. सुरुवातीला शंकेने नकार देणारी बेट्टी नंतर तयार होते ती मूडीवर असलेल्या प्रेमाखातर, विश्वासाखातर! शिवाय मूडीने दिलेला शब्द, 'आपण फक्त २ आठवडे तिकडे जाऊन, माझ्या कुटुंबाला भेटून परत यायचे'. परंतु मूडीवर आपण दाखवलेला विश्वास किती खोटा आहे याची जाणीव बेट्टीला इराणमधे पाऊल ठेवताक्षणीच होते. तरीही मूडी आपल्याला धोका देणे शक्यच नाही हा विचार मनात ठेवून ती मूडीच्या इराणमधील मोठ्या बहिणीच्या, आमे बोझोर्गच्या घरात प्रवेश करते आणि इथूनच चालू होते बेट्टीच्या इराणमधील नरकासमान वास्तव्याला! मूडीच्या घरी त्यांचा गृहप्रवेश होतो तोच मुळी एका जिवंत बकरीचे रक्त ओलांडून! जी सुरुवात असते काही विचित्र चालीरिती आणि परंपरांचा बेट्टीच्या आयुष्यातील प्रवेशाची. नंतर आमे बोझोर्गच्या घरातील अतिशय गलिच्छ वातावरण आणि स्त्रियांना दिल्या जाणाऱ्या अतिशय खालच्या पातळीवरील वागणुकीने बेट्टी हादरून जाते. शिवाय मूडीसारख्या उच्चशिक्षित डॉक्टरचा त्या सर्व गोष्टींना असणारा मूक पाठिंबा बेट्टीसाठी जास्त धक्का देऊन जातो. तरीही फक्त २च आठवड्यांचा प्रश्न आहे आणि त्यानंतर अमेरिकेला परत जायचेच आहे या भोळ्या आशेवर त्या सर्व गोष्टी आपल्या मुलीसोबत ती सहन करत राहते. परंतु इराणमधील त्यांच्या १५ दिवसांच्या वास्तव्यानंतर अमेरिकेला परत जाण्यासाठी मूडीकडून मिळालेल्या नकारात्मक प्रतिसादाने बेट्टीच्या पायाखालची जमीन सरकते आणि आपण आता इराणमध्ये पुरते फसले गेलो याची जाणीव होते. यानंतर मूडीकडून बेट्टीचे बाहेरच्या जगाशी असणारे संपर्क जवळपास पूर्णपणे तोडण्यात येतात, तिला नजरकैदेत ठेवलं जातं, तिने पूर्णपणे इस्लाम स्वीकारून इस्लाम चालीरीतीप्रमाणे राहण्यासाठी तिच्यावर दबाव टाकला जातो, शिवाय मुडीच्या नातेवाईकांकडून होणारा या मायलेकींचा छळ, मुडीकडून दोघींना होणारी जीवघेणी मारहाण आणि बेट्टीसाठी असणारी सर्वांत मोठी अडचण म्हणजे इराणी भाषा या सर्वांचा नेटाने सामना करून मूडीच्या तावडीतून निसटण्यासाठी चालवलेले प्रयत्न हे सर्व बेट्टींच्याच शब्दांत वाचत असताना वाचक सुन्न होऊन जातो. शेवटचा पर्याय म्हणून बेट्टीने पळून जाण्याचा निवडलेला मार्ग वाचकाच्या काळजाचादेखील ठोका चुकवतो. तरीही हा प्रयत्न बेट्टी कसा पूर्णत्वास नेते, ती अमेरिकेत कशी पोहचते, तिला या सर्वांत कोणा कोणाची मदत मिळते, पुढे मूडीचं काय होतं, बेट्टी सध्या कोणत्या परिस्थितीत आहे हे सर्व पुस्तकात वाचण्याचा अनुभव खासच आहे.

प्रत्येकाने आवर्जून संग्रही ठेऊन वाचावे असं एक प्रेरणादायी पुस्तक.

संदीप प्रकाश जाधव